هضم و ارزیابی مدفوع در گاو شیری

ارزیابی مدفوع: ابزاری ساده اما ارزشمند در مدیریت تغذیه گله‌های گاو شیری

پرورش گاو شیری، صنعتی پیشرو اما پر چالش در ایران

ایران یکی از کشورهای پیشرو در پرورش صنعتی گاو شیری است، به طوری که از نظر علمی و تکنیکی، الگویی بسیار نزدیک از صنعت پرورش گاو شیری ایالات متحده را در ذهن ایجاد می‌کند. اما، متاسفانه طی سال‌های اخیر با چالش‌هایی جدی روبرو شده است که بخش عمده آن مربوط به دشواری‌های تامین نهاده‌ها بوده است.

اگر چه این صنعت به سبب بهره‌مندی از حضور کارشناسانی خبره همواره راه خود را از میان موانع باز کرده، اما این چالش‌ها به طور ناخودآگاه مسیر را به سمت مدیریت کوتاه مدت و روزانه سوق داده و تمرکز بر چالش‌های نه چندان آشکار را دشوار کرده است. چالش‌هایی که تاکنون آن‌ها را به صورت ریالی محاسبه نکرده‌ایم، اما سرچشمه ضررهای اقتصادی پنهان عظیمی در این صنعت هستند. هضم ضعیف که نتیجه آن اتلاف خوراک و کاهش راندمان تولید است، هزینه‌‌ هنگفتی که دام بایستی در قبال مواجهه با عوامل التهاب‌زا از انرژی در دسترس خود بپردازد و هزینه‌های پنهان عدم جلوگیری و یا تشخیص دیر هنگام مشکلات متابولیکی، همگی نمونه‌هایی از این ضررهای پنهان است.

چرا علی‌رغم اهمیت بالا، این چالش‌ها نادیده گرفته می‌شوند؟!

اگر چه عوامل گسترده‌ای در نادیده گرفته شدن این چالش‌‌ها دخیل هستند؛ اما اصلی‌ترین دلایل غفلت ما می‌تواند موارد زیر باشد:

روزمرگی و وجود دغدغه‌های جدی در خصوص تامین نهاده‌های کلیدی. مسلماً تا زمانی که دامدار نگران تامین خوراک فردای دام‌های خود باشد، نمی‌تواند به چیز دیگری فکر کند.
استمرار چالش و ایجاد عادت، یا به عبارتی فکر می‌کنیم همه چیز همان طور است که باید باشد. گواه این ادعا تمهیداتی است که برای مواجه با تنش گرمایی در نظر می‌گیریم. اما به تنش موجود در گاوهای تازه‌زا به عنوان یک مشکل اساسی نگاه نمی‌کنیم. زیرا تفاوت عملکرد بین تابستان و سایر فصول سال را به چشم می‌بینیم. اما عملکرد ضعیف گاوهای تازه‌زا همواره و در کل سال وجود دارد. پس این ذهنیت را ایجاد می‌کند که توان تولید گاوهای تازه‌زای گله در همین حد است و کاری نمی‌توان کرد.
معیارهای سنجش کلاسیک و استفاده از میانگین‌ کل گله. در حال حاضر عمده تمرکز ما در بررسی وضعیت گله روی میانگین تولید شیر، درصد چربی شیر و درصد پروتئین شیر کل گله است و کار کردن با میانگین‌های کل گله بسیاری از نشانه‌های وجود چالش در گروه‌های پر خطر را پنهان می‌کند.

سی امین تجربه فارمی شرکت کیمیازیم

این تجربه فارمی مربوط زمستان 1399 در گله‌ای با 3000 راس دام دوشا در منطقه اصفهـان است. زمانی که تنش گرمـایی وجود ندارد و بر اساس میانگین‌های گله همه چیز خوب به نظر می‌رسد: تولید شیر نزدیک به 38/5 کیلوگرم، چربی شیر 3/4 درصد، پروتئین شیر 3/05 و SCC 130 هزار است.

آیا این عملکرد حد بالای توانایی و ظرفیت عملکرد این گله بود؟

باید گفت خیر و دلیل آن مشاهدات به دست آمده در30 امین تجربه فارمی ما است. در همین گله یک تغییر کوچک به صورت مصرف مخمر اتولیز شده طی مدت کوتاهی توانست با حفظ چربی شیر، تولید شیر را از 38/5 به 40/5 افزایش داده و SCC شیر را از 130 هزار به 100 هزار کاهش دهد. اما اهمیت موضوع بیش از اثر مخمر بر تولید شیر است. شستشوی مدفوع واقعیات ارزشمند دیگری را نمایان کرد که شاید بدون بررسی مدفوع هیچ‌گاه جلوی چشم قرار نگیرد.

شکل 2– نتایج شستشوی مدفوع بهاربند تازه‌زا. توزیع اندازه ذرات مدفوع در الک‌‌ها نشان دهنده کیفیت هضم بخش فیبری خوراک اسـت و هر چه این ذرات فیبـری با اندازه ریزتری دفع شود، نشان دهنده عملکـرد بهتر شکمبه‌ و میکروب‌های آن است. همان طور که در شکل مشاهده می‌شود، پس از مصرف مخمر اتولیز شده زیموس اندازه ذرات مدفوع کاهش معنی‌داری داشته است.

شستشوی مدفوع ابزاری ساده اما ارزشمند در شناسایی چالش‌ها

آن چه در شکل یک نشان داده شد ظرفیت هضم پنهانی است که بدون شستشوی مدفوع قابل ارزیابی نبود. استفاده از مخمر اتولیز شده زیموس، این ظرفیت را آزاد کرده و امکان استفاده از آن در تولید شیر را برای دام فراهم کرد. اما این مسئله در دام‌های تازه‌زا فراتر از تولید شیر است. گاو تازه‌زا توان مصرف خوراک کافی و ظرفیت هضـم مطلوب خوراک را ندارد و به ناچـار برای جبران کمبـود انرژی، بایستی بیش از سایر گروه‌ها از ذخایر بدنی خود استفاده کند و این امر به از دست دادن نمره بدنی بیشتر و مشکلات باروری ختم خواهد شد. بر اساس بررسی اوبا و آلن (1999) هر یک درصد افزایـش هضم NDF علوفـه‌ای معادل 0/230 کیلوگرم شیر است. از این رو، در یک گله 3000 راسی این حجم از افزایش هضم فیبر اثر معنی‌داری در بهبود IOFC گله خواهد داشت.

آیا تاکنون اتلاف خوراک از طریق مدفوع را به صورت ریالی محاسبه کرده‌اید؟

اتلاف اقلام خوراک به ويژه پنبه دانه و غلات نیز از جمله مواردی است که شستشوی مدفوع شدت آن را به خوبی نمایان خواهد کرد. آنچه در شکل 2 نشان داده شده است حجم دفع تخم پنبه قبل و بعد از مصرف مخمر اتولیز شده زیموس است و می‌توان به صورت سرانگشتی بر اساس مفروضات زیر محاسبه کرد که در پیش از شروع مصرف زیموس چقدر پنبه دانه از طریق مدفوع هدر رفته است:

قیمت هر کیلوگرم پنبه دانه: 120،000 ریال
تعداد پنبه دانه در هر گرم: 13 عدد
دفع مدفوع روزانه هر گاو: 50 کیلوگرم

شکل 2– میزان دفع تخم پنبه در زمان¬های مختلف در سی امین تجربه فارمی. مصرف مخمر زیموس دفع تخم پنبه را تا 80 درصد کاهش داد.

هضم ضعیف غلات، زیانی چند جانبه با اثرات شدید کوتاه و بلند مدت

هضم ضعیف غلات در شکمبه و روده می‌تواند اثرات معنی‌داری بر قابلیت دسترسی انرژی خوراک در گاوهای شیری داشته باشد و مشاهده آن در مدفوع نیز به وضوح نشان از هدر رفت سرمایه است. اما علاوه بر زیان مستقیم ناشی از دفع غلات و کاهش تولید شیر، عبور غلات از شکمبه و تخمیر آن در انتهای دستگاه گوارش خود می‌تواند چالشی عظیم‌تر باشد.

شکل 3– دفع موکوس ناشی از هضم ضعیف غلات و اسیدوز انتهای روده

صدمات ناشی از اسیدوز انتهای دستگاه گوارش که نشانه آن دفع موکوس در مدفوع است، ضمن ایجاد التهاب در لوله گوارش، راه عبوری برای نفوذ عوامل بیماری‌زا مانند سموم قارچی، اندوتوکسین‌ها و پاتوژن‌ها ایجاد می‌کند که ضمن ایجاد التهاب در کل بدن دام و درگیری بیهوده سیستم ایمنی، بخش عظیمی از انرژی را به جای تولید و باروری به سمت مقابله با این چالش‌ها منحرف می‌کند و در نهایت موجب کاهش عمر اقتصادی دام می‌شود.